του Ιωάννη-Ανδρέα Γουδέλη
Ο θρίαμβος του Κωνσταντίνου στον εμφύλιο πόλεμο κατά του Μαξέντιου σηματοδότησε την αρχή μίας νέας εποχής στην ιστορία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Κωνσταντίνος ,ως Αύγουστος της Δύσης πλέον, ήταν θριαμβευτής στα ερείπια του ρωμαϊκού κόσμου, τα οποία φυσικά δεν προκλήθηκαν από τις δικές του και μόνο ενέργειες, αλλά από τον αλληλοσπαραγμό και την άκρατη αρχομανία που χαρακτήριζε όλους τους διαδόχους του Διοκλητιανού. Στις 28 Οκτωβρίου 312μ.Χ τα στρατεύματα του Κωνσταντίνου θριάμβευσαν στην μάχη της Μιλβίας γέφυρας και εισήλθαν στην Ρώμη. Εντύπωση προκάλεσαν τα χριστιανικά σύμβολα και λάβαρα στις ασπίδες των στρατιωτών. Την περίοδο εκείνη ο Χριστιανισμός ναι μεν ήταν ευρέως διαδεδομένος στις επαρχίες της Αυτοκρατορίας ωστόσο μόνο το 1/5 του πληθυσμού των δυτικών επαρχιών και το ½ του πληθυσμού των ανατολικών τον είχαν ασπαστεί.
Φυσικά οι εθνικές θρησκείες μπορεί να μην είχαν εκλείψει και ένα τμήμα των υπηκόων της αυτοκρατορίας να παρέμενε βαθεία προσκολλημένο στις αρχαίες παραδόσεις, εντούτοις αυτοκράτορες όπως ο Διοκλητιανός αντιλαμβανόντουσαν ότι οι αρχαίες λατρείες πλέον είχαν εκπέσει σε ένα κράμα μισαλλοδοξίας, μαγικών τελετουργικών και λατρείας ανατολικών θεοτήτων που δεν είχαν καμμία σχέση με τον δυτικό τρόπο σκέψης.
Ακόμα και ο μέγας διώκτης των Χριστιανών Γαλέριος, αντιλήφθηκε ότι οι διωγμοί εναντίον των Χριστιανών, ειδικά στις ανατολικές επαρχίες όπου ήταν Αύγουστος, δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα. Σταδιακά ο παγανισμός (από την ρωμαϊκή λέξη paganus=άνθρωπος της υπαίθρου, αγρότης, υποτιμητικός χαρακτηρισμός όλων όσων είχαν μείνει προσκολλημένοι στις αρχαίες παραδόσεις και τις προχριστιανικές λατρείες, κυρίως στις επαρχίες της Δύσης) άρχισε να φθίνει και να αντικαθίσταται από μονοθεϊστικές λατρείες.
Το Φεβρουάριο του 313μ.Χ στα Μεδιόλανα της Ιταλίας (σημερινό Μιλάνο) ο Φλάβιος Κωνσταντίνος και ο Λικίνιος υπέγραψαν το περίφημο Έδικτο των Μεδιολάνων, όπου ύστερα από αιώνες διωγμών κατά της χριστιανικής θρησκείας κατοχυρώθηκαν οι θεμελιώδεις αρχές της ανεξιθρησκείας και της θρησκευτικής ελευθερίας. Το διάταγμα αυτό έχει ξεχωριστή σημασία καθώς για πρώτη φορά ο Χριστιανισμός τέθηκε υπό την προστασία του ρωμαϊκού κράτους. Σε αυτό το σημείο χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή καθώς πολλοί θεωρούν ότι με το Έδικτο των Μεδιολάνων ο Χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία του κράτους. Η εν λόγω άποψη είναι λανθασμένη καθώς μόνο επί Μέγα Θεοδόσιου έλαβε χώρα αυτή η αναγνώριση, στις 27 Φεβρουάριου 380μ.Χ.
Τότε ο Μέγας Θεοδόσιος ( Flavius Theodosius Augustus ) δήλωσε με διάταγμα του ότι “επιθυμούμε όλα τα διάφορα υπήκοα έθνη να ακολουθούν την θρησκεία που παραδόθηκε στους Ρωμαίους από τον άγιο Απόστολο Πέτρο”. Το 392μ.Χ οι εθνικές λατρείες κηρύχθηκαν εκτός νόμου. Στην Δύση η κυριαρχία του Κωνσταντίνου ήταν αδιαμφισβήτητη, στην Ανατολή όμως ακόμα μαινόταν η σύγκρουση του Λικίνιου με τον Μαξιμίνο Δάϊα όπου ο τελευταίος συνέχιζε τις διώξεις κατά των Χριστιανών. Ο ακραιφνής εθνικός Μαξιμίνος Δάϊα με στράτευμα 70.000 λεγεωνάριων βάδισε κατά του Λικίνιου, τον Μάρτιο 313μ.Χ. Αφού διαπεραιώθηκε στην Ευρώπη και κατέλαβε ύστερα από σύντομη πολιορκία την πόλη του Βυζαντίου, έσπευσε να συναντήσει τον στρατό του Λικίνιου μερικές δεκάδες χιλιόμετρα βόρεια της πόλης Ηράκλεια στη θάλασσα του Μαρμαρά, προς την Αδριανούπολη.
Στις 30 Απριλίου 313 οι δύο ηγεμόνες συγκρούστηκαν και ο Λικίνιος, αν και με σαφέστατο αριθμητικό μειονέκτημα, οδήγησε τις λεγεώνες του στην νίκη, οι οποίες επικαλέστηκαν τον Θεό των Χριστιανών στο πεδίο της μάχης. Λέγεται ότι ο Μαξιμίνος πριν την μάχη ορκίστηκε στον Δία ότι αν νικούσε θα εξολόθρευε από προσώπου γης τους Χριστιανούς. Ο Λικίνιος έβαλε τους στρατιώτες του να επικαλεστούν τον κάπως ακαθόριστο “Μεγάλο,Άγιο Θεό”. Αυτό δεν θα πρέπει να προξενεί εντύπωση, δεδομένου ότι ακόμα και αν ο Λικίνιος δεν ήταν χριστιανός (που αποδεδειγμένα δεν ήταν) είχε τάσεις μονοθεϊστικές, όπως άλλωστε και ο προγενέστερος αυτοκράτορας Αυρηλιανός που λάτρευε τον Ανίκητο Ήλιο (Sol Invictus).
Μετά την μάχη ο Λικίνιος καταδίωξε τον Μαξιμίνο, ο οποίος πέθανε λίγο αργότερα στην Ταρσό της Κιλικίας, κατ’άλλους μελετητές στην Νικομήδεια. Έτσι, από το 313 εώς το 324, ο Κωνσταντίνος θα διοικούσε το δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας και ο Λικίνιος το ανατολικό.
Ο πόλεμος του Κωνσταντίνου με τον Λικίνιο-η ολοκληρωτική σύγκρουση για την μονοκρατορία
Τόσο ο Κωνσταντίνος όσο και ο Λικίνιος εποφθαλμιούσαν την κυριαρχία στο σύνολο της Αυτοκρατορίας και η αφορμή δεν άργησε να δοθεί. Ο καίσαρ Βασιανός αποπειράθηκε να δολοφονήσει τον Κωνσταντίνο, με τις ευλογίες του Λικίνιου. Η συνωμοσία ανακαλύφθηκε και ο Φλάβιος Κωνσταντίνος διέταξε να εκτελεστεί ο Βασιανός ενώ παράλληλα ζήτησε από τον Λικίνιο να του παραδώσει τον αδερφό του Βασιανού, Σενέκιο ο οποίος κατά τα φαινόμενα ήταν ο ιθύνων νους της συνωμοσίας.
Ο Σενέκιος ήταν εξέχων διοικητικός αξιωματούχος στην αυλή του Λικίνιου. Ο Λικίνιος φυσικά αρνήθηκε και άρχισε την συγκέντρωση στρατευμάτων στο Ιλλυρικό. Ο στρατός του Κωνσταντίνου απαρτιζόμενος από 20.000 άνδρες, αφού διέσχισε τις ανατολικές Άλπεις, εισήλθε στην Παννονία ενώ ο Λικίνιος που τον περίμενε είχε υπό τις διαταγές του 35.000 άνδρες. Στις 8 Οκτωβρίου 316 οι δύο αντιμαχόμενοι αναμετρήθηκαν στην μάχη της Κίβαλαι ( bellum Cibalae) όπου νικητής του πεδίου της μάχης εξήλθε ο Κωνσταντίνος. Αν και όλα έδειχναν ότι η μάχη αυτή θα οδηγούνταν σε μία αιματηρή ισοπαλία, ο Κωνσταντίνος επικεφαλής του κύριου όγκου του ιππικού του αλλά και πεζών της δεξιάς του πτέρυγας προέλασε κατά της αριστερής πλευράς της παράταξης του Λικίνιου, σε μία αστραπιαία κίνηση λίγο πριν συμπτυχθεί ο αντίπαλος του, συμπαρασύροντας το σύνολο των στρατευμάτων του αυτοκράτορα της Ανατολής.
Ο Λικίνιος είχε 20,000 στρατιώτες νεκρούς και καταδιωκόμενος από τον Κωνσταντίνο, αναδιπλώθηκε στην Θράκη όπου σταδιακά με την αμέριστη βοήθεια του Βαλέριου Ουάλεντα, συγκέντρωσε νέο στράτευμα. Στα τέλη του 316 οι δύο αντιμαχόμενοι έδωσαν νέα μάχη κοντά στην Αδριανούπολη. Και οι δύο πλευρές είχαν συγκεντρώσει προσεγγιστικά από 30,000 άνδρες η καθεμία. Η μάχη αυτή την φορά δεν ανέδειξε νικητή και οι δύο πλευρές είχαν σημαντικές απώλειες. Την λύση έδωσε η διπλωματία και οι δύο Αύγουστοι υπέγραψαν συνθήκη ειρήνης, η οποία σαφέστατα ευνοούσε τον Κωνσταντίνο. Ολόκληρο το Ιλλυρικό περνούσε υπό την εξουσία του τελευταίου ενώ ο Λικίνιος πλέον είχε δικαιοδοσία μόνο στην Θράκη, τη Δεύτερη Μυσία και την Μικρά Σκυθία, από τις ευρωπαϊκές κτήσεις. Ο Βαλέριος Ουάλεντας δολοφονήθηκε από τον Λικίνιο προκειμένου να κατευναστεί ο Κωνσταντίνος. Το 317 ήδη οι δύο γιοι του Κωνσταντίνου, Κρίσπος (Flavius Julius Crispus) και Κλαύδιος Κωνσταντίνος (Flavius Claudius Constantinus Augustus) , καθώς και ο γιος του Λικίνιου, Λικινιανός (Valerius Licinianus Licinius) , είχαν ανακηρυχθεί Καίσαρες. Σύντομα όμως θα άρχιζαν και πάλι οι εχθροπραξίες. Ενώ ο Κωνσταντίνος διακήρυττε στους Χριστιανούς πόσο ισχυροί ήταν οι δεσμοί που τον ένωναν μαζί τους, ο Λικίνιος άρχισε να λαμβάνει μέτρα που ολοένα και περιόριζαν την εξουσία της Εκκλησίας. Ο ρωμαϊκός κόσμος βρέθηκε και πάλι στην δίνη των συγκρούσεων.
To 320 μ.Χ ο Λικίνιος ακολούθησε μία θρησκευτική πολιτική η οποία ήταν εις βάρος των Χριστιανών, κυρίως με διοικητικά μέτρα όπως η υποχρεωτική τέλεση θυσιών στους παγανιστικούς θεούς της Ρώμης στο στράτευμα και η μη απόδοση διοικητικών και στρατιωτικών αξιωμάτων σε Χριστιανούς. Ο Ευσέβιος Καισαρείας-επίσκοπος Παλαιστίνης την εποχή εκείνη-περιγράφει με αρκετές δόσεις υπερβολής τα γεγονότα εκείνα. Ο Λικίνιος, ενώ εμπόδισε την Χριστιανική λατρεία, είναι βέβαιο ότι η πολιτική του αυτή δύσκολα μπορεί να αξιολογηθεί ως “διωγμός”, δεδομένου ότι δεν υπήρχαν φυσικές εξοντώσεις Χριστιανών ή καθορισμός γενικότερης θρησκευτικής πολιτικής κατά της ανερχόμενης θρησκείας. Σε κάθε περίπτωση η πολιτική αυτή αποτέλεσε το πρόσχημα για την επέμβαση του Κωνσταντίνου στις υποθέσεις της Ανατολής, ο οποίος θεωρούσε τον εαυτό του ως προστάτη των πανταχού χριστιανικών πληθυσμών. Αιτία πολέμου ωστόσο αποτέλεσαν αφενός το νομοθέτημα περί προστασίας των χριστιανικών πλυθησμών που εξέδωσε στις δυτικές επαρχίες ο Κωνσταντίνος και δεν το επικύρωσε ο Λικίνιος και αφετέρου η παραβίαση των συνόρων της επικράτειας του Λικίνιου από τον Κωνσταντίνο.
Το καλοκαίρι του 323μ.Χ οι Σαρμάτες είχαν διασχίσει τον Δούναβη και ο Κωνσταντίνος έσπευσε να τους αντιμετωπίσει. Ο Κωνσταντίνος πέτυχε τρεις διαδοχικές νίκες κατά των Σαρματών, ωστόσο στα πλαίσια των στρατιωτικών επιχειρήσεων, παραβίασε την επικράτεια του Λικινίου. Ο Αύγουστος της Ανατολής Λικίνιος απαίτησε από τον Κωνσταντίνο να σεβαστεί τα μεταξύ τους σύνορα, όπως αυτά είχαν καθοριστεί το 317. Την άνοιξη του 324μ.Χ οι πολεμικές προετοιμασίες των δύο αντιμαχομένων ολοκληρώθηκαν και η μετωπική σύγκρουση ήταν εγγύς. Ο Κωνσταντίνος, ο οποίος προετοίμαζε το στράτευμα του από την Θεσσαλονίκη, είχε υπό τις διαταγές του 120.000 πεζούς και 10.000 ιππείς ενώ ο Λικίνιος προσεγγιστικά διέθετε υπό τα όπλα πάνω από 150.000 άνδρες. Σε αυτό τον πόλεμο που προσέλαβε αμιγώς θρησκευτική διάσταση, ο Λικίνιος ενισχυμένος από Γότθους μισθοφόρους, εκπροσωπούσε την αρχαία πίστη των Εθνικών. Οι στρατιώτες του Λικίνου, ειδικότερα οι Γότθοι, έφεραν ειδωλολατρικά σύμβολα ενώ μέσα στους στρατώνες τους υπήρχαν ειδωλολατρικά ιερά. Ο Φλάβιος Κωνσταντίνος και οι Φράγκοι του από την άλλη πλευρά βάδιζαν κάτω από τα χριστιανικά λάβαρα. Αναμφίβολα οι αγριότεροι πόλεμοι είναι οι θρησκευτικοί και οι εμφύλιοι. Η ρήση αυτή επαληθεύτηκε με εκπληκτική ακρίβεια σε αυτή την ρωμαϊκή εμφύλια σύγκρουση.
Τον Ιούνιο του 324 μ.Χ ο Κωνσταντίνος οδήγησε τον στρατό του στην Θράκη ενώ ο γιος του Κρίσπος επικεφαλής 200 πολεμικών πλοίων απέπλευσε προς τον Ελλήσποντο. Στην μάχη της Αδριανούπολης ο Κωνσταντίνος, αν και τραυματίστηκε, πέτυχε σημαντική νίκη ενώ ο Λικίνιος έχασε 30.000 άνδρες. Ο Κωνσταντίνος περιέτρεχε αδιάκοπα όλη την παράταξη του, έχοντας μαζί το λάβαρο που έφερε το ΧΡ (Χριστόγραμμα), δίνοντας θάρρος στα στρατεύματα του. Ο Λικίνιος υποχώρησε προς την πόλη του Βυζαντίου, αρχαία αποικία των Μεγαρέων και αναλογιζόμενος την εξαιρετικής σημασίας στρατηγική της θέση, κλείστηκε πίσω από τα τείχη και ανέμενε πολιορκία μεγάλης κλίμακας η οποία θα καθόριζε τον πόλεμο στην Ανατολή. Εν τέλει μετά από αποκλεισμό της πόλης του Βυζαντίου από τον στόλο του Κρίσπου και δύο ναυμαχίες με τον ναύαρχο του Λικινίου Άβαντο οπού οδήγησαν στην διάλυση του στόλου του Λικίνιου στην Καλλίπολη, ο τελευταίος αποφάσισε να αποσυρθεί στην ασιατική πλευρά του Βοσπόρου. Εκεί ανασυγκρότησε τις δυνάμεις του και στρατολόγησε Γότθους μισθοφόρους ενώ παράλληλα αναγόρευσε ως καίσαρα τον Μάγιστρο των θείων ορφικίων (magister officiorum), αξίωμα εφάμιλλο του πρωθυπουργού τον Μαρτινιανό. Η αποφασιστική σύγκρουση δόθηκε στην Χρυσούπολη. Ο Λικίνιος για να εμψυχώσει τα στρατεύματα που του ήταν πιστά, τοποθέτησε σε διάφορα σημεία της παράταξης του είδωλα παγανιστικών θεών, ως αντιπαραβολή στο λάβαρο του Κωνσταντίνου. Ο στρατός του Κωνσταντίνου ωστόσο, διακατεχόμενος από χριστιανικό ζήλο, συνέτριψε τον στρατό του Λικίνιου, όπου ο τελευταίος απώλεσε 25.000 άνδρες. Ο Λικίνιος διέφυγε προς την Νικομήδεια, σύντομα όμως διαπίστωσε ότι κάθε περαιτέρω αντίσταση θα ήταν μάταιη και ότι ο πόλεμος είχε χαθεί.
Αν και ο ηττηθείς Λικίνιος θα μπορούσε επιχειρησιακά να παρατείνει ακόμα πιο πολύ τον πόλεμο, διαφεύγοντας στην Αντιόχεια ή ακόμα και στην Αίγυπτο είχε καταρρεύσει ψυχολογικά. Έτσι παραδόθηκε στον Κωνσταντίνο, τον οποίο αναγνώρισε ως μόνο Αύγουστο στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο γιος του Λικινιανός, όπως και ο Μαρτινιανός, έκαναν ακριβώς το ίδιο και του παρέδωσαν τα πορφυρά τους ενδύματα ως ένδειξη υποταγής. Ο Κωνσταντίνος αρχικά τους χάρισε την ζωή. Το 325 ωστόσο φαίνεται πως εξυφάνθηκαν νέες συνωμοσίες από τους ηττηθέντες κατά του Κωνσταντίνου, ο οποίος διέταξε την θανάτωση τους. Με αυτό τον τρόπο έκλεισε ένας κύκλος αιματηρών εμφυλίων πολέμων, ο οποίος είχε οδηγήσει την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στο χάος, την καταστροφή και την αστάθεια, η οποία εν τέλει διήρκεσε πάνω από 100 χρόνια.
Ο Κωνσταντίνος, ως αδιαμφισβήτητος μονοκράτορας ήταν αποφασισμένος πλέον να επιβάλει την βούληση και την θρησκεία του. Ο πόλεμος, ως η κατεξοχήν επαναστατική διαδικασία, έχει διαμορφώσει ανεξίτηλα την ιστορία και έχει επιφέρει κοσμογονικές αλλαγές. Στην περίπτωση του εμφυλίου πολέμου του Κωνσταντίνου με τον Λικίνιο οι αλλαγές αυτές οφείλουν να εξετασθούν υπό δύο πρίσματα. Το πρώτο είναι η εκκόλαψη του Χριστιανισμού και η προοδευτική αντικατάσταση των παρηκμασμένων εθνικών θρησκειών από την νέα θρησκεία, και το δεύτερο η αλλαγή ολόκληρου του status quo της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Αν και η ρωμαϊκή πολιτική θεωρία συνέχισε να αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό της νέας Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, οι αλλαγές οι οποίες επήλθαν τόσο από το προγενέστερο και μεγαλόπνοο σύστημα μεταρρυθμίσεων που εισήγαγε ο Διοκλητιανός όσο και από τον θριαμβευτή των ρωμαϊκών εμφυλίων πολέμων Κωνσταντίνο, που πλέον θα αποκαλείται Μέγας, ανέτρεψαν ουσιαστικά όχι μόνο τις πολιτειακές δομές της Ρώμης αλλά εν τέλει και την ίδια την υπόσταση της Αυτοκρατορίας. Η παγανιστική κοσμοκράτειρα Λύκαινα, που κατέκτησε την οικουμένη στο όνομα της Συγκλήτου και του Λαού ( Senatus Populus Que Romanum), με την νίκη του Κωνσταντίνου έπαψε να υφίσταται ως τέτοια. Η Νέα Ρώμη (Nova Roma) ,όπως αποκλήθηκε η Κωνσταντινούπολη, είναι πλέον εντελώς διαφορετική από την Ρώμη της Λύκαινας. Οι παραδόσεις της Δημοκρατίας, των Καισάρων και των Αυγούστων ανήκουν ανεπιστρεπτί στο παρελθόν καθώς η συνθηματολογία αυτή και το γενικότερο ιδεολογικό της υπόβαθρο, δεν θεωρήθηκε από τους Βυζαντινούς Αυτοκράτορες ως ικανοποιητικός ενοποιητικός παράγοντας της νέας Ρωμαιοβυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Ο Χριστιανισμός λαμβάνει εξέχουσα θέση στις συνειδήσεις των υπηκόων της αυτοκρατορίας και αντικαθιστά παραδόσεις αιώνων. Επιπροσθέτως πολλά έχουν ειπωθεί για την ελληνικότητα του Βυζαντίου. Η ατυχής απόπειρα ορισμένων επιεικώς ανιστόρητων κύκλων να εξοβελίσουν την ιστορία της Μεσαιωνικής Ελληνικής Αυτοκρατορίας από την εθνική μας συνέχεια συνιστά πρόκληση. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι δεν υπήρχε μια αμιγής φυλετική πληθυσμιακή σύνθεση στην αυτοκρατορία, ωστόσο από ένα σημείο και πέρα η γλώσσα ήταν πια μόνο η ελληνική, που υποκατέστησε τη λατινική, ενώ βαθμιαία κυριάρχησαν τα ελληνικά ήθη και έθιμα, η ελληνική παιδεία και τελικά σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού η ελληνική συνείδηση. Δηλαδή, συν τω χρόνω έχουμε έναν βαθμιαίο εξελληνισμό της αυτοκρατορίας.
Το Βυζάντιο παύει πια να είναι μόνο ελληνόφωνο και ουσιαστικά καθίσταται ελληνικό. Ο αυτοκράτορας ο οποίος επιτάχυνε τις διαδικασίες για τον εξελληνισμό της αυτοκρατορίας ήταν αναμφίβολα ο Ηράκλειος. Ο Ηράκλειος το 629μ.Χ αμέσως μετά τις εντυπωσιακές νίκες του κατά των Περσών, τιτλοφορήθηκε ως ο πρώτος “ Πιστός εν Χριστώ Βασιλεύς”. Ο ελληνικότατος αυτός τίτλος αντικατέστησε βαθμιαία τους αντίστοιχους λατινικούς Caesar και Imperator ενώ επίσημη γλώσσα του κράτους έγινε η ελληνική. Αναπόφευκτα το αίμα κινεί τους τροχούς της Ιστορίας και το ρωμαϊκό αίμα που χύθηκε στους εμφύλιους πολέμους των διαδόχων του Διοκλητιανού ήταν άφθονο.
Τώρα πια ο Κωνσταντίνος είχε θεμελιώσει την κυριαρχία του πάνω στα πτώματα που προκάλεσε η παραφροσύνη, οι ακόρεστες φιλοδοξίες, η άκρατη αρχομανία και εν τέλει η μωρία των κατά τόπους ρωμαίων ηγεμόνων. Με το τέλος αυτού του λουτρού αίματος έκλεισε και μία ολόκληρη εποχή για την Ρώμη. Πλέον τίποτα δεν θα ήταν το ίδιο.
( Στο Γ μέρος η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης και η Ά Οικουμενική Σύνοδος, οι πολιτειακές μεταρρυθμίσεις του Κωνσταντίνου και η προπαρασκευή των στρατιωτικών επιχειρήσεων κατά της Περσίας των Σασσανιδών)
βιβλιογραφία:
Christopher S. Mackay: Αρχαία Ρώμη-Στρατιωτική και πολιτική ιστορία
Georg Ostrogorsky: Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους-Τόμος Ά
Κωνσταντίνος Τσοπάνης: Μέγας Κωνσταντίνος, ο αμφιλεγόμενος ιδρυτής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: Τόμος ΄Ζ ( Βυζαντινός Ελληνισμός-πρωτοβυζαντινοί χρόνοι)
Michael Humbert: Πολιτικοί και κοινωνικοί θεσμοί της Αρχαιότητας
Γεώργιος Θ. Καρδαράς :Βυζαντινοπερσικοί πόλεμοι-Η σύγκρουση δύο αυτοκρατοριών
Γεώργιος Θ. Καρδαράς: Βυζάντιο, η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης αυτοκρατορίας, εκδόσεις Περισκόπιο
Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας: Ελένη-Γλύκατζη Αρβελέρ
Η Ύστερη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία : Averil Cameron
Ross Kowan: Milvian Bridge AD 312, Osprey Publishing
