Η δόξα και η ευθύνη για το ΟΧΙ, όπως ανέκαθεν ονομάζεται η απόρριψη του ιταλικού τελεσίγραφου στις 28 Οκτωβρίου του 1940, ανήκει στον Ιωάννη Μεταξά. Και είναι απόλυτα φυσικό ότι ο Ελληνικός λαός εκείνο το ξημέρωμα δεν μπορούσε να πει το ΟΧΙ, αλλά ανέλαβε να το πει εξ ονόματος του ο εθνικός κυβερνήτης Ιωάννης Μεταξάς. Είναι απολύτως βέβαιο ότι δεν θα το έλεγαν άλλοι σύγχρονοί του, όπως ο Πλαστήρας, εάν είχε επικρατήσει το κίνημα του 1935 και ο συγκεκριμένος θα είχε την θέση του Μεταξά. Είναι γνωστό βέβαια ότι ο Πλαστήρας ασπαζόταν τις ιδεολογικές απόψεις του Μουσσολίνι και θα επέβαλε καθεστώς Φασιστικού τύπου. Αντίθετα με τον Ιωάννη Μεταξά που επέβαλε ένα Κοινωνιοκρατικό, Εθνικολαϊκό Καθεστώς, με προοπτική την δημιουργία του Γ’ Ελληνικού Πολιτισμού.
Τώρα πλέον το έπος του 1940 και ο εθνικός κυβερνήτης Ιωάννης Μεταξάς έχουν καταχωρηθεί όχι μόνο στις χρυσές σελίδες της Ελληνικής ιστορίας, αλλά και βαθιά στην συνείδηση των αληθινών Ελλήνων. Οι απόψεις των γραικύλων για τον Εθνικό Κυβερνήτη Ιωάννη Μεταξά και το Εθνικό Καθεστώτος της 4ης Αυγούστου 1936 μας αφήνουν παντελώς αδιάφορους. Εάν δεν υπήρχε τότε ο Ι. Μεταξάς δεν θα υπήρχε και η 28η Οκτωβρίου. Και φυσικά δεν θα είχε πραγματοποιηθεί το Έπος επάνω στα κοτράχαλα βουνά της Βορείου Ηπείρου. Επίσης εάν δεν υπήρχε η αξιοσύνη του στρατού μας, που το Εθνικό Καθεστώς είχε σφυρηλατήσει, το Βορειοηπειρωτικό Έπος ποτέ δεν θα γραφόταν.
Το Ελληνικό Έθνος εκείνη την κρίσιμη ώρα της ιστορίας του ευτύχισε να έχει στην ηγεσία του έναν κυβερνήτη υψηλής ποιότητας. Με συναίσθηση της ευθύνης και απαλλαγμένος από πολιτικούς δογματισμούς ο Ι. Μεταξάς με εξαιρετικό ήθος και αρετή, άρτια κατηρτισμένος έχοντας μέγιστο ψυχικό σθένος, βροντοφώνησε το διαχρονικό ΟΧΙ των Ελλήνων στις ιταμές απαιτήσεις των Ιταλών . Φυσικά τέτοιες προσωπικότητες σπανίζουν σήμερα και όσο περισσότερο δύσκολες είναι οι περιστάσεις τόσο περισσότερο γίνεται αισθητή η απουσία τους.
Φυσικά και ο Ι. Μεταξάς είχε και άλλη επιλογή. Φυσικά και μπορούσε να αποδεχθεί το τελεσίγραφο των Ιταλών. Όπως εξήγησε ο ίδιος φρόντισε με κάθε μέσο να εξαντλήσει όλα τα περιθώρια αποφυγής του πολέμου. Βολιδοσκοπώντας το Βερολίνο βεβαιώθηκε πως η Ελλάς θα μπορούσε να αποφύγει τον πόλεμο μόνο με την εκούσια προσχώρηση στην Νέα Τάξη του άξονα. Όμως τότε η Ελλάς θα ήταν υποχρεωμένη να υποστεί τον ακρωτηριασμό της από την Ιταλία και την Βουλγαρία. Διορατικός ως ήτο ο Ι. Μεταξάς διέβλεπε μία διάσπαση του κράτους και διχασμό όπως το 1916 – 1917. Στην περίπτωση αυτή με την υποστήριξη της Αγγλίας θα πρόκυπτε μια άλλη προσωρινή κυβέρνηση, κατά βάση Βενιζελική στη νησιωτική Ελλάδα προκειμένου να πολεμήσει εξ ονόματος του προδομένου έθνους.
Έχοντας λοιπόν την εμπειρία του Εθνικού Διχασμού του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου δεν ήθελε μία επανάληψη και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο που βρισκόταν προ των θυρών. Επειδή είχε προβλέψει την τελική νίκη των χωρών που αποτελούσαν τους συμμάχους και επειδή ήθελε με την λήξη του πολέμου η Ελλάς να βρίσκεται στο πλευρό των νικητών, ακολούθησε και αυτός το Αγγλοσαξονικό μπλοκ. Από τις εξηγήσεις που έδωσε ο ίδιος για το ΟΧΙ προκύπτει αβίαστα ότι επρόκειτο όχι μία στιγμιαία ηρωική έξαρση αλλά για μια από τις πλέον ώριμες και μελετημένες πολιτικές αποφάσεις της Νεοελληνικής ιστορίας. Και φυσικά δικαιώθηκε από την έκβαση του πολέμου.
Θα μπορούσαμε μετά βεβαιότητος να υποθέσουμε ότι εάν ζούσε ο Ι. Μεταξάς θα ήταν εντελώς διαφορετική η πορεία των πραγμάτων. Η δόξα των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων θα ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερη και η απελευθέρωση της Βορείου Ηπείρου θα ήταν γεγονός. Εκείνο που θα πρέπει όμως να επισημάνουμε είναι η έλλειψη διαδοχής έστω και κατά προσέγγιση αντάξιας του Ι. Μεταξά. Ήταν μέγα ατύχημα η απώλεια του Εθνικού Κυβερνήτη με τραγικές επιπτώσεις και προεκτάσεις για την συνέχεια των γεγονότων εκείνης της περιόδου. Πέρα από τις παραλείψεις και τις αδυναμίες στην εθνική μνήμη παραμένει η μεγάλη ιστορική πράξη, το μεγάλο κατόρθωμα του έπους του 1940, καθώς επίσης και οι μεγάλοι πρωταγωνιστές του. Θα τελειώσουμε με τον Αιμίλιο Βεάκη ο οποίος έγραψε όταν απεβίωσε ο Εθνικός Κυβερνήτης Ιωάννης Μεταξάς.
Έργο σου νικηφόρο να κορώσης
Την εθνική ψυχή πύρινη λαμπάδα
και στις μελλούμενες γενεές να δώσεις
ασύγκριτη μια δοξασμένη Ελλάδα.
Θρήνοι και κλάψες για το θάνατο σου
Δε στέκουν, όχι, εσένα σου ταιριάζουν
Θούρια μονάχα ο νικητής Στρατός σου
Και του Λαού τα πλήθη ν’ αλαλάζουν
Νίκος Παπαγεωργίου
