Αν και ο Κωστής Παλαμάς είναι ένας από τους μεγαλύτερους έλληνες ποιητές το ελληνικό κράτος αδιαφορεί συστηματικά. Κανένα διεθνές συνέδριο δεν διοργανώνεται και τα πανεπιστήμια τον αγνοούν. Ακόμη χειρότερα, η ποίηση του Παλαμά έχει εξοβελιστεί και από την σχολική εκπαίδευση, ή στη καλύτερη των περιπτώσεων περιορίζεται σε μια απλή και επιφανειακή ανάγνωση, δίχως να γίνεται ουσιαστική ανάλυση της βαθύτερης έννοιας της παλαμικής ποίησης. Μιας έννοιας με την οποία ασχολήθηκε συστηματικά και την εξέφρασε με πλήρες επιστημονικό περιεχόμενο ο καθηγητής Δ. Βεζανής (1904-1968) στο θεμελιώδες έργο του «Ο Παλαμάς Φιλόσοφος». Μια πλήρης ανάλυση του παλαμικού έργου και της βαθύτερης φιλοσοφικής του ουσίας, που όπως αποδεικνύει ο Βεζανής, εμπεριέχει αλλά και εξαντλεί ολόκληρα φιλοσοφικά συστήματα με τρόπο μοναδικό. Εδώ θα περιοριστούμε σε μια συνοπτική παρουσίαση της φιλοσοφικής σκέψης του Παλαμά στον «Δωδεκάλογο του Γύφτου», έργο που κατά τον Βεζανή αποτελεί το θεμέλιο της παλαμικής φιλοσοφίας.
Έννοιες και συμβολισμοί του έργου
Ο ίδιος ο Παλαμάς στο προοίμιο του «Δωδεκάλογου» μας φανερώνει τον φιλοσοφικό χαρακτήρα της ποιήσεως του, γράφει: «Σε εσάς γνωστοί και αγνώριστοι, τωρινοί και αυριανοί, όσοι και όποιοι, που κάπως θα προσέχετε στο στίχο μου και κάτι θα ξανοίγετε μέσα του, το ποίημα τούτο, το πρώτο ίσως που κοίταξα ν’ αλαφροδέσω μαζί επικά και λυρικά και δραματικά, και παίρνοντας απ’ όλα τα στοιχεία του ποιητικού λόγου, και από της ιστορίας τα παραδομένα και από του φιλοσόφου τη σκέψη και από τη ζωή και από το όνειρο, κάποια οράματα του νου και κάποια καρδιοχτύπια, το αφιερώνω». Ο «Δωδεκάλογος» είναι το κατ’ εξοχήν παλαμικό έργο που διακρίνεται από τα αλλά κατά την ενότητα του αντικειμένου, διακατέχεται από μια πλήρη ουσιαστική λογική ενότητα. Το έργο διαιρείται εις δώδεκα λόγους όπου υμνείται ο «Γύφτος» και τα πεπρωμένα του. Κατά τον Π. Βλαστό το ποίημα αυτό συμβολίζει τα πεπρωμένα του ελληνικού έθνους και εμπεριέχει μια νέα περιεκτικότερη συνείδηση της ιδέας του ελληνικού έθνους. Χαρακτηρίζει το έργο ως τον «Νομοθέτη Δωδεκάλογο της Ρωμιοσύνης, το βιβλίο που περίμενε τόσα χρόνια να διαβάσει μέσα στην ψυχή της». Πράγματι ο Παλαμάς γράφει τον «Δωδεκάλογο» αμέσως μετά την τραγωδία του 1897, συγκλονισμένος από αυτό το γεγονός και θέλει να αναζητήσει την ουσία της διαδρομής του Νέου Ελληνισμού. Ωστόσο ο Βεζανής διαφωνεί κάθετα με αυτήν την γνώμη και τοποθετεί το νόημα και τους συμβολισμούς του έργου σε ένα ανώτατο πνευματικό επίπεδο, καθώς εκφράζει λύσεις επί οριακών φιλοσοφικών προβλημάτων.
Κατά τον Βεζανή το ανώτερο πνευματικό επίπεδο στο οποίο κινείται το έργο φαίνεται και από την σειρά και την ονομασία των Λόγων, Ο Ερχομός, Δουλευτής, Αγάπη, ο θάνατος των Θεών, ο θάνατος των Αρχαίων, Γύρω σε μια φωτιά, το Πανηγύρι της Κακάβας, Προφητικός, το Βιολί, Αναστάσιμος, το Παραμύθι του Αδάκρυτου, Κόσμος. Το νόημα και η ουσία του «Δωδεκάλογου» εστιάζεται, όπως γράφει ο Βεζανής, στη γένεση, τη ζωή, την εξέλιξη και τον θάνατο του Ανθρώπου ως Ιδέας. «Το ποίημα ψάλλει τα μεγάλα σημεία, τους μεγάλους σταθμούς της ζωής του ανθρώπου, όπως είναι η εργασία, ο έρως, η κόπωσης, η πίστις». Στο ερώτημα αν ο «Δωδεκάλογος» είναι Μύθος αν δηλαδή ανάγεται στην περιγραφή φανταστικών καταστάσεων ή δεικνύει μια ανώτερη ηθική κατεύθυνση, ο Βεζανής πιστεύει ότι είναι μια σύνθεση και των δυο.
Οι φιλοσοφικές Ιδέες στον «δωδεκάλογο»
Η φιλοσοφία του Φέρεσθαι και του Είναι, η φιλοσοφία περί του Ανθρώπου κυριαρχεί στη σκέψη του Παλαμά. «Ο θάνατος των Θεών και ο θάνατος των Αρχαίων μας εισάγουν εις την απόρριψη των παλαιών απολύτων ιδανικών. Η κατάρριψης των θεωρούμενων ως απόλυτων ιδανικών φτάνει το κατακόρυφον της εις τους δυο Λόγους «Γύρω σε μια φωτιά» και «Το πανηγύρι της Κακάβας. Εδώ συμβολίζεται η αναγκαστική παροδική κατάπτωσης εις τον Βίον του Δημιουργού ανθρώπου. Και αρχίζει η ανάνηψις, η πεποίθησις εις Νέα Ιδανικά ήτις αναφαίνεται εις τον Προφητικόν» γράφει ο Βεζανής. Η σημασία των ιδανικών συμβολίζεται με τον «Αναστάσιμο» που συμβολίζει την αιωνία επάνοδο, την νέα αποδοχή, κατάφαση, και σύνθεση των ιδανικών τα οποία έχει ο άνθρωπος. Το «Παραμύθι του Αδάκρυτου» συμβολίζει την υπέρτατη και αέναη εξέλιξη του ανθρώπου, σκέψη την οποία θα διευκρινίσουμε στη συνέχεια. «Ο ιδεώδης άνθρωπος είναι το αντικείμενο του Δωδεκάλογου. Αυτού τας καταστάσεις μας συμβολίζει και εν αυτή τη περιγραφή μας δίδει συγχρόνως μιαν διδασκαλίαν, μιαν ηθικήν». Στην ανάλυση αυτή του Βεζανή έρχεται να προστεθεί η θέση του πως το ποίημα συμβολίζει τους σταθμούς από τους οποίους διέρχονται όλοι ο μεγάλοι άνθρωποι και αναγκαστικώς διέρχονται ανά τους αιώνες, σε ένα σχήμα αρχαίας τραγωδίας, όπου απαιτείται η συντριβή για να οδηγηθεί στην κάθαρση. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ύπαρξη του ιδεώδους ανθρώπου, του Υπερανθρώπου, έννοια η οποία σύμφωνα με τον Βεζανή, είναι η ουσία του «Δωδεκάλογου». Όλες οι έννοιες, οι συμβολισμοί και ο μυστικισμός (όχι αποκρυφισμός) των στίχων περιφέρονται γύρω από τον ερχομό του Υπερανθρώπου, την ηθική του, την συνείδηση και τον χαρακτήρα του.
Η έννοια της Αγάπης που παρουσιάζεται στον «Δωδεκάλογο» είναι στον Παλαμά η κοσμική δύναμη, για την οποία ο ιδεώδης άνθρωπος είναι έτοιμος να θυσιάσει τα πάντα. Μια αγάπη η οποία αποτελεί την κορωνίδα του Έρωτος, αλλά ενώ ο Έρως δηλώνει το εφήμερο, η αγάπη συμβολίζει το αιώνιο, ενώ ο Έρως είναι πραγματικός και υφίσταται, η Αγάπη είναι κάτι το ιδεώδες, αποτελεί την κορωνίδα και το νόημα αυτού.
Ένα έντονο συναίσθημα περί υπερβατικού και μεταφυσικού διαπνέει ολόκληρο το έργο, καθώς ο Παλαμάς επηρεασμένος από τον Πλάτωνα και ιδιαίτερα από τον Πλωτίνο μας διδάσκει για τον πνευματικό κόσμο που βρίσκεται πίσω από τον υλικό και των οποίων σύνδεσμος είναι ο ψυχικός κόσμος.
Στον Λόγο «Δουλευτής» μιλάει για τον εργάτη, νοώντας ως εργασία ως αυτεξούσια καθυπόταξη του Εγώ στο κοινωνικό σύνολο. Στον «Δωδεκάλογο» όπως και στο έργο «Ασάλευτη Ζωή» είναι φανερή η ύπαρξη μια παλαμικής Ηθικής των Δημιουργών, των δημιουργών εκείνων που μάχονται για το τώρα, ξέρουν όμως πως το έργο τους θα μείνει ανά τους αιώνες και θα επικρατήσει.
Επίσης ο Βεζανής κάνει λόγο για την κοινωνική φιλοσοφία του Παλαμά, αναφερόμενος στην Ηθική του ιδεώδους ανθρώπου, που θυσιάζει το Εγώ στην υπηρεσία του όχι μόνο του συνόλου αλλά και του αιωνίου του διαχρονικού γίγνεσθαι. Η αρχή του σχετικισμού των Αξιών που εκφράζεται στον «Δωδεκάλογο» και συγκεκριμένα στον Θάνατο των Θεών, καθ’ ότι ο Παλαμάς είναι σχετικιστής, στο έργο αυτό βρίσκει μια μοναδική σύνθεση. Η ηθική του Υπερανθρώπου «η οποία αποτείνεται προς τον υπέρ τον μέσον όρον άνθρωπον» και η ηθική του Σοσιαλισμού ως υπέρτατου ιδεώδους και απαίτησης της κοινωνικής ηθικής, αλληλοπεριχωρούνται στον παλαμικό «Δωδεκάλογο».
Ο «Παλαμικός υπεράνθρωπος»
Η φιλοσοφία του Φέρεσθαι, στον Παλαμά αποτελεί κατ’ ουσίαν την φιλοσοφία του Υπερανθρώπου(Ubermensch). Η διδασκαλία Ο πρώτος Λόγος «Ερχομός» μιλάει για την γένεση του ανώτερου ανθρώπου, τις προϋπόθεσης και την ατμόσφαιρα που επιβάλουν τον ερχομό του. Η πλήρης απόγνωση και η έλλειψη κάθε δρόμου ελπίδας σωτηρίας γεννούν τον «Γύφτο». Γράφει ο Βεζανής «Από ένα κανονικό και αρμονικό περιβάλλον δεν είναι δυνατόν να εκπηδήση ο Υπεράνθρωπος, όστις γεννάται μόνο όταν πληρωθεί η κύλιξ των μαρτυρίων». Εμφανές το τραγικό σχήμα συντριβή-κάθαρση. Η ωρίμαση των συνθηκών για την έλευση του Υπερανθρώπου προϋποθέτει και την αναγκαιότητα της υπάρξεων των προγόνων, «Γονέων», των πρόδρομων εκείνων που ο ποιητής θεωρεί με την καλλιτεχνική έκφραση «Γύφτους» ως τους ανώτερους ανθρώπους προδρόμους του Υπερανθρώπου που θα έχουν καταρρίψει κάθε αξία, κάθε σχήμα του παλαιού κόσμου, αυτή η φυλή θα γεννήσει τον ανώτερο άνθρωπο ο οποίος μόνο χαρακτηριστικό θα έχει την «Τάσιν προς τα Εμπρός».
Στην ανάλυση του Βεζανή, ο Υπεράνθρωπος του «Δωδεκάλογου» είναι η «παναρμονική» σύνθεση απολλώνιου και διονυσιακού, συμβολίζοντας την ολοκλήρωση του ανθρώπου. Είναι εκείνος που συνδυάζει την γνώση με την βούληση, την θέληση και την ψυχική δύναμη προς καταστροφή των παλαιών αξιών από την οποία πηγάζει η δύναμη και η θέληση για την δημιουργία νέων. Είναι αυτός που αν και πάντα θα καθορίζεται από την Μοίρα, όπως ψάλλει ο Παλαμάς στο Παραμύθι του Αδάκρυτου, είναι ο μόνος που έχει τη συνειδησιακή βούληση να απελευθερώσει την ψυχή του από τους αιώνιους τυράννους. Με τον Αδάκρυτο ο Παλαμάς μας δίνει την ουσιαστικότερη συμβολική εικόνα της αρχής του Υπερανθρώπου, «την ανάγκη θυσίας και θανάτου του παλαιού Εγώ χάριν της ανωτέρας εξελίξεως», αναφέρει ο Βεζανής.
Η θεώρηση του Υπερανθρώπου στον Παλαμά, αναγκαστικά μας οδηγεί σε παράλληλη αναφορά στον Νίτσε, ο οποίος εξέφρασε με τρόπο μοναδικό στην Φιλοσοφία την συγκεκριμένη διδασκαλία. Και αν για τον Γερμανό φιλόσοφο ο Υπεράνθρωπος είναι ο βιολογικά ισχυρός Άνθρωπος, που χαρακτηρίζεται για τη τόλμη του, την δύναμη και τη σκληρότητα του, στον Παλαμά λαμβάνει περισσότερο ένα πνευματικό περιεχόμενο.
Κατά τον Βεζανή «Ο υπεράνθρωπος είναι η σύνθεση όλων των ανθρωπίνων δυνάμεων και κατορθωμάτων και αποτελεί ουσιαστικώς όχι τέρμα και σκοπόν αλλά αιώνιον Δρόμων, αιωνίαν εξέλιξην». Ο Βεζανής δεν δέχεται πως ο Παλαμάς αντέγραψε τον Νίτσε, καθώς θεωρεί πως η φιλοσοφία του Φέρεσθαι είναι μια ποιητική απόδοση της υπερανθρωπικής ιδέας. Επιπλέον πιστεύει πως ο κάθε ανώτερος άνθρωπος έχει βιώσει μέσα του την ιδέα του Υπερανθρώπου έστω και ας μην την έχει πληροφορηθεί από τον Νίτσε. Επιπλέον ο παλαμικός Υπεράνθρωπος δεν ανάγεται στην Αισθητική όπως ο νιτσεϊκός, αλλά σύμφωνα με τον Βεζανή, στην Ηθική, η οποία επηρεάζει την Αισθητική και την κατευθύνει. Χαρακτηριστικά γράφει «Ότι ο Παλαμάς με την Δημιουργίαν του Υπερανθρώπου δεν μετέφερε στην ποίησιν μια φιλοσοφικήν ιδέαν αλλά την εδημιούργει ή την έφθανε κατά κυριολεξία, φαίνεται από εκείνο το οποιόν αποτελεί χαρακτηριστικόν του Παλαμά, το πηγαίον και το πρωτότυπον το οποίον εκδηλούται τόσον περιλάμπρως εις το βάθος και τον πλούτον των συμβολισμών».
Συμπεράσματα
Δεν είναι δυνατόν να αναλυθεί ένα τόσο τεράστιο ζήτημα μέσα σε λίγες γραμμές. Πραγματικά το έργο του Δ. Βεζανή για τον Κωστή Παλαμά είναι ένα κολοσσιαίο πνευματικό δημιούργημα και φυσικά δυσνόητο.
Διαβάζοντας όμως τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου» και μελετώντας τον Βεζανή, νομίζουμε πως η ζωή και η κοσμική τάξη, η βιολογική δύναμη και το Πνεύμα, η λογική υπερνίκηση και καθυπόταξη των παθών που συμβολίζονται με τον παλαιό κόσμο, η ηθική ανωτερότητα και η αναζήτηση της ουσίας της υπάρξεως του ανθρώπου ισορροπούνται μέσα στο μεγαλειώδες αυτό δημιούργημα της ελληνικής ποίησης.
Η παλαμική φιλοσοφία της Ζωής και του Φέρεσθαι είναι πραγματικά κάτι το οποίο αξίζει κανείς να μελετήσει. Κατά τη γνώμη μας ο Βεζανής σφάλλει που δεν λαμβάνει καθόλου υπ’ όψιν του στην, εκπληκτική κατά τα άλλα, ανάλυση του παλαμικού Υπερανθρώπου την άποψη πως ο ποιητής αναφέρεται και υπονοεί τον αναγεννημένο Ελληνισμό. Δεν κάνει καμία αναφορά στο ζήτημα αυτό, γεγονός πραγματικά περίεργο.
Σε κάθε περίπτωση το τέλος της ανάγνωσης του «Δωδεκάλογου» δικαιολογεί στον καθένα μας την νιτσεϊκή φράση «Νομίζω ότι εμάντευσα κάτι από την ψυχή του υψίστου Ανθρώπου».
Βιβλιογραφια
Παλαμάς Κ., Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου, εκδ. Μπίρης- Γκοβόστης
Βεζανής Δ., Ο Παλαμάς φιλόσοφος, εκδ. Ελεύθερη Σκέψις, Αθηνα 2007
Νίτσε Φ., Τάδε έφη Ζαρατούστρα, εκδ Δωδώνη, Αθηνα 1980
Νίτσε Φ., Ece Homo, εκδ. Γκοβόστης
Πολίτης Λ., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, Αθηνα 1978
Λεύκωμα: Κωστής Παλαμάς, 60 χρόνια από τον θάνατο του, Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, Αθηνα 2003
